«Сурет салу мен мүсіндеу- көркемдік -эстетикалық тәрбие беру құралы"

Эстетикалық сезімдерді қалыптастыру процесі ерте балалық шақтан басталады.Сурет салу мен мүсіндеу сабақтары баланың ақыл-ойын, эмоционалдық, эстетикалық, моторлық, еңбек сүйгіштікке жан-жақты дамуына үлкен мүмкіндіктер береді. Жүйелі түрде сурет салу мен мүсіндеу арқылы қиял, есте сақтау сияқты аса маңызды жоғары психикалық функциялар  қалыптасады, қолдың ұсақ моторикасы дамиды,сондықтан  оның ойлау мен сөйлеудің  дамуы байланысты болады. Балалардың шығармашылық қабілеттерін сауатты дамыту үшін педагогтің өзі бейнелеу өнерін, балалар шығармашылығын түсініп, көркемдік іс-әрекеттің қажетті әдістерін меңгеруі қажет. Мүсіндеу мектеп жасына дейінгі балаларды оқыту мен тәрбиелеуде  үлкен маңызға  ие. Баланың жан-жақты дамуына жақсы әсер етеді. Мектеп жасына дейінгі балалар мен кіші мектеп оқушылары үлкен қызығушылықпен және табандылықпен құмнан, қардан, текшелерден бекіністер мен қорған салады, бояулармен, қарындаштармен сурет салады, жаңа шындықты жасау үшін немесе айналадағы әлемді күнделікті қалай көретінін  көрсету үшін бояуларды пайдаланады. Ата-ананың міндеті - балаға және оның барлық шығармашылық талпыныстарына, тіпті олардың сәтсіздіктері болса да, қолдау көрсетіп тұру қажет. Бұл кезеңде бала қоршаған әлемді танып, оның алғашқы әлеуметтенуі де жүреді. Бала өз бетінше ойлана бастайды, қоршаған шындықты тану барысында танымдық бір  нәрсені көруінің  қызығушылық  пен әуестігі  дами бастайды. Интенсивті танымдық дамуы: - бала тілдің сенсорлық мәдениетін меңгереді; - кеңістіктің де, уақыттың да түстерін, пішіндерін, өлшемдерін қабылдайды; зейіннің, есте сақтаудың, қиялдың түрлері мен қасиеттерінің даму процесі жүреді. Тұлғаны рухани бай тұлға ретінде қалыптастыру үшін мектепке дейінгі және бастауыш мектеп жасындағы балаларды эстетикалық тәрбиелеу процесіне ерекше көңіл бөлу қажет. Б.Т.Лихачевтің еңбектерінде бұл кезең эстетикалық тәрбие беру, сонымен қатар өмірге көркемдік-эстетикалық қатынасты қалыптастыру тұрғысынан іс жүзінде ең шешуші кезең екенін атап өтеді.      4-10 жас аралығындағы балаларды көркемдік-эстетикалық тәрбие арқылы табиғатқа, қоршаған ортаға, Отанға деген сүйіспеншілікке баулу тәрбиелеу мен оқытудың өте қажетті және маңызды элементі. Бұл жеке тұлғаның жан- жақсы дамуына  ықпал етеді.

Балаларды бала кезінен қоршаған әлемге деген сүйіспеншілік пен ұқыптылыққа баули отырып, көркем әдебиеттің, сондай-ақ ауызша халық шығармашылығының маңыздылығын ұмытпау керек. Халық ертегілері мен мақал-мәтелдер сияқты шағын жанрлар балаға Отанның сұлулығы мен бірегейлігін көрсетіп қана қоймай, баланың сөзге деген сүйіспеншілігін оятуға көмектеседі. Сондықтан  фольклор әр түрлі материалдардан сурет салу және мүсіндеу кезінде балалардың көркемдік-эстетикалық тәрбиесінде құнды дидактикалық материал ретінде әрекет етеді. Бұл мүсіндеу немесе сурет салу болсын көркемдік және эстетикалық тәрбие балаларды шығармашылық іс-әрекеттің белгілі бір түрімен белсенді айналысуға  ынталандырып  отыруы тиіс. Маңызды сәтсізді қоршап тұрған сұлулықты сезіну дағдысын қалыптастыру ғана емес, сонымен қатар өз қолыңызбен бірдей әдемі жасауға деген ұмтылыс.Сурет салу және мүсіндеу - бұл баланың жеке басын қалыптастырудың маңызды құралы, бұл органикалық, табиғи қажеттілік, баланың жан дүниесінің ішкі өмірін қағаз жүзінде анықтауға және жүзеге асыруға болатын жол. Балаларды сурет салуға және мүсіндеуге үйретудің көптеген әдістері мен тәсілдері бар. Оларды  мақсаттылық  эстетикалық қабылдау процесінде ескеру қажет. Оларға әңгімелесуді білдіретін ауызша-көрнекілік  әдіс, көрнекілік-бейнеліге ойын әдістері жатады. Сурет салу сабақтары барысында әлем туралы идеяларды тереңдету  және бекіту үнемі жүреді, бұл сезімдерді тәрбиелеуге және жаңа ұғымдарды қалыптастыруға ықпал етеді. Сурет салу сабақтарында балалар әр түрлі материалдармен жұмыс істеу дағдылары мен іс-әрекеттерді заттарды бейнелеу процесінде дағдыларды  шығармашылықпен  қолдана алады. Ауада сурет салу жетекші қолдың тік сұқ саусағының қимылдары арқылы ауада сызықтар, фигуралар салуға және мұның бәрі балаларға өздерін батыл,  сезінуге, қиялын дамытуға, өз ойын білдіруге толық еркіндік береді. Бұл қозғалыстың дұрыс бағытын сезінуге және оны мотор деңгейінде есте сақтауға көмектеседі. Бірлескен сурет-бұл сурет салу процесінде ересек пен баланың біртұтас  әрекеттері. Бұл әдісті қолдану баланы қарындашты дұрыс ұстауға, сурет салу кезінде оны белгілі бір күшпен басуға үйретуге көмектеседі. Сурет салу бөлшектері-суретті аяқтау процесі. Әдісті қолдану баланың алған дағдыларын нығайтуға мүмкіндік береді. Өздігінен сурет салу-баланың мұғалім берген сюжетке сәйкес немесе өз қалауы бойынша үйренген дағдыларын қолдана отырып, сурет салады. Ал мүсіндеуде бала материалдық қасиеттерді - олардың көлемін, пішінін, тығыздығы мен құрылымын көрсетуі керек. Мүсіндеу алдында белсенді тексеру-бұл балалардың сенсорлық тәжірибесін ұйымдастырудың педагогикалық тәсілі. Бұл жүйеде 4 кезеңді шартты түрде есептеуге болады: 1. Тұтастай алғанда тақырыпты қабылдауды ұйымдастыру. Ол саусақтар мен көздің жоғарғы нүктеден бастап негізгі сипаттамалық сызықтар бойымен (жоғарыдан төменге және спираль тәрізді) дәйекті және үздіксіз қозғалысын қамтиды. Заттың орны әрдайым бекітілген (сол қол затты ұстайды, оң қол тексереді; зат үстелде қозғалмай тұра алады). 2. Нысанды қолмен және көзбен тексеру құрамдас бөліктерді талдаумен және олардың қасиеттерін анықтаумен (пішін, шама, пропорция және т.б.) сүйемелденеді; саусақтардың қозғалысы тереңдіктің арақатынасын өлшейтін және бөліктердің кеңістіктік қатынасын анықтайтын сияқты. 3. Заттың кішігірім бөліктерін бөліп алу және олардың пішінін, шамасын, негізгі бөліктерге қатысты кеңістіктік орнын белгілеу. 4. Тақырыпты қайта, тұтас қабылдау. Қолдың және жоғарыдан төмен қараудың жалпы соңғы қозғалысы сенсорлық жолмен алынған деректерді біртұтас бейнеге біріктіруге мүмкіндік береді. Тексеру заттың құрылымдық бетін талдауға (сезінуге) бағытталуы мүмкін. Бұл жағдайда барлық саусақтар жұмыс істеуі керек. Материалдың құрылымын тану үшін заттың бетіне қысым қолданылады. Балалардағы мүсіндеу түрлерінің ерекшеліктері. Жеке заттарды мүсіндеу. Сюжетті мүсіндеу. Сәндік мүсіндеу. Жеке заттарды мүсіндеу. Балаға арналған мүсіндеудегі заттарды бейнелеу сурет салудан гөрі қарапайым тапсырма болып табылады. Мұнда ол суреттің шартты құралдарына жүгінудің қажеті жоқ нақты көлеммен айналысады. Балалар конструктивті және өсімдік формаларындағы заттардың бейнесін оңай игереді, ал үлкен қиындықтармен – адам мен жануардың фигураларын бейнелейді.Бұл құрылымның күрделілігіне, олардың формаларының икемділігіне байланысты;балаға жануарлардың күрделі анатомиялық құрылымын түсіну қиын болуы мүмкін. Балалармен жүргізілген зерттеулер мен тәжірибелер мектеп жасына дейінгі балаларға адам мен жануардың салыстырмалы түрде дұрыс бейнесін үйретуге болатындығын көрсетеді. Балалар тек ең жарқын, тән белгілерді береді, ал негізгі бөліктердің пішіні жалпыланған күйінде қалады. Сондықтан мұғалім балаларға заттардың негізгі формаларын көруге, олардың жарқын, тән белгілерін көрсетуге үйретуі маңызды. Өмір деп аталатын үлкен жүзуді айналып өтпегенше  және барлық осы әдістер мен тәсілдер мүсіндеуде де, сурет салуда да өзара байланысты, балалардағы көркемдік және эстетикалық талғамды толықтырады  және  қалыптастырады.                               

                                                                                               Дайындаған:

Мухатаева В.К.

қосымша білім беру педагогы